W ziemi sądeckiej - w części jej najdalej na południe wysuniętej nad rzekami Poprad i Muszynka leży Muszyna - własność niegdyś biskupów Krakowskich, dzisiaj Miasto i Gmina Uzdrowiskowa.
Muszyna z przyległą okolicą tworzyła w czsach historycznych znaczny kompleks dóbr, zwany starostwem, albo pospolicie "Kluczem lub Kresem" inaczej państwem leżącym na granicy węgierskiej.
Klucz muszyński położony był na samym krańcu południowo-wschodniej Sądecczyzny.
Zajmował ponad 9 mil kwadr., posiadał 2 miasteczka i 35 wsi. Położony w górzystym terenie. Nie było tu nigdy rozwiniętego przemysłu i handlu. Prawie wyłącznym zajęciem była uprawa roli i chów bydła. Był to obszar pokryty na całej przestrzeni lasami, stąd też jego malowniczość i urok. Przyroda występowała tutaj w całym majestacie swego ogromu i dzikości.
Klucz muszyński stanowił 1/7 ogółu dóbr biskupstwa krakowskiego. Nie przynosił dużo dochodów, bo gleba była górzysta i mało urodzajna. Zyski były więc niewielkie - nieraz ledwie pokrywały koszty jego urządzenia i utrzymania. Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo z Węgrami była to placówka ważna. Cały klucz nosił cechy wojskowej organizacji zbrojnej. Broniąc posiadłości biskupich bronił jednocześnie Rzeczpospolitej Polskiej.
Właściwa organizacja klucza muszyńskiego nastąpiła dopiero z końcem XIV w. 30.VII.1391r. wydano specjalny akt darowizny informujący o tym, że król Władysław Jagiełło przyznał biskupowi Janowi zamek Muszynę z okolicznymi wsiami na wieczystą własność.
(Odtąd nieprzerwanie aż do 1772 roku tj. do czasu zajęcia Galicji przez Austrię, dobra te stanowiły własność stołu biskupiego krakowskiego.)
Wtedy też nastąpiła kolonizacja; w mniejszym wymiarze niemiecka, z przewagą rusko - wołoską.
Koloniści przybywali traktem od strony Węgier, przez Plavec i Leluchów. Punkt kulminacyjny przypada na połowę XVI w. Wówczas do klucza muszyńskiego należało oprócz obu miasteczek 28 wsi. Z nowych przybyły tu wsie: Czerna, Izby, Byliczna, Banica, Czertyźne, Stawisza, Śnietnica, Brunara, Wawrzka, Kamienna, Berest, Polany, Mochnaczka, Wierchomla, Powroźnik, Słotwiny i Krynica. Miejscowości te powstały w krótkim czasie, co świadczy o niezwykłej sile ruchu kolonizacyjnego, który zasiał całe Podkarpacie ludnością ruską. Ruch ten był potężny i trudno powiedzieć z jakich przyczyn. Biskup wydawał różne ordynacje do starosty muszyńskiego z poleceniem, aby ludność tubylczą wziął w specjalna opiekę. Chodziło tu o ludność Muszyny i Tylicza. Jakkolwiek chodziło biskupom o podniesienie swych dochodów, to przecież cała kolonizacja była zagrożeniem, że taki stan rzeczy może poważnie zachwiać stanowisko kościoła rzymskokatolickiego i z czasem sprowadzić schizmę. Wydawane ordynacje zwracały się rzeczywiście przeciw schizmatykom i heretykom z nieubłaganą surowością prawa.
W XVII w. Ruch kolonizacyjny znacznie się zmniejszył. Nie było już dogodnych miejsc; wszystkie obszerniejsze doliny były już zajęte. Tak tez w ciągu całego XVII wieku założono tylko 6 osad i na tym zakończył się ruch kolonizacyjny.
Do największych wsi w "Kluczu Muszyńskim" należały w XVII wieku wsie Krynica, Powroźnik, Milik, Florynka, Mochnaczka i Izby. Każda z tych wsi liczyła średnio 210 osób. Na Muszynę i Tylicz przypadało blisko 17% ludności. Najmniejsze wsie liczyły po 40 osób.Ludność w kluczu Muszyńskim była więc mieszaną. Najwięcej było Rusinów, dlatego też do najpiękniejszych i najbardziej chatakterystycznych zabytków tego regionu należą cerkwie.
Sztuka cerkiewna na terenie "Klucza Muszyńskiego" kształtowała się przez wiele wieków i w zależności od okresu można w niej zauważyć wpływy różnych kultur. Początkowo silne na nią oddziaływała oryginalna sztuka cerkiewna, której rodowód wywodził się z centrów artystycznych Bałkanów i Rusi. Wraz z postępującą asymilacją ludności Rusnackiej na terenie "Klucza Muszyńskiego" dają się zauważyć coraz silniejsze wpływy małopolskiej sztuki barokowej i rokokowej.
Pierwotnie ściany cerkwi miały bardzo bogatą polichromię, której głównymi tematami były sceny z Nowego i Starego Testamentu oraz postacie Ojców Kościoła ewangelistów, Proroków, Chrystusa i Maryi. Niestety te piękne dzieła zamalowane zostały na przełomie XIX / XX wieku w nową, dużo mniej wartościową artystycznie polichromią.
Proponujemy przegląd najbardziej charakterystycznych cerkwi znajdujących się na terenie "KLUCZA MUSZYŃSKIEGO "
|
